„კანონს (ისე, როგორც სხვა ნორმატიულ აქტებს) უკუძალა არა აქვს, ე.ი. მათი მოქმედება არ ვრცელდება იმ ფაქტებზე, ურთიერთობებსა და გარემოებებზე, რომლებსაც ადგილი ჰქონდა ამ აქტის გამოცემამდე. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ნორმა (კანონი) შესაძლებელია შეეფარდოს მხოლოდ იმ ურთიერთობებს, რომლებიც წარმოიშვებიან მისი გამოცემის, მისი ძალაში შესვლის შემდეგ. ამ საერთო წესიდან გამონაკლისიც არსებობს, ე.ი. ზოგიერთ შემთხვევაში ნორმას (კანონს) შეიძლება მიეცეს უკუძალა. ე.ი ნორმა (კანონი) შეეფარდოს იმ ურთიერთობებს, რომელსაც ადგილი ჰქონდა მის გამოცემამდე. კერძოდ:
ა) უკუძალა ენიჭება ყველა იმ ნორმატიულ აქტს, რომლის ტექსტში პირდაპირაა მითითებული მისი მოქმედების გავრცელების შესახებ ნორმის გამოცემამდე წარმოშობილ ურთიერთობებზე;
ბ) უკუძალა აქვს სისხლის სამართლის კანონს, თუ იგი ამსუბუქებს სასჯელს რაიმე დანაშაულისათვის ან საერთოდ გამორიცხავს სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას.
ამ დებულებას ადასტურებს საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტიც, სადაც ჩაწერილია: „„არავინ არ აგებს პასუხს იმ ქმედებისათვის, რომელიც მისი ჩადენის დროს სამართალდარღვევად არ ითვლებოდა. კანონს, თუ ის არ ამსუბუქებს ან არ აუქმებს პასუხისმგებლობას, უკუძალა არა აქვს.““
ავთანდილ ჭაჭუა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, №2/80-9, 3 ნოემბერი, 1998
„კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტში განმტკიცებულია სამართლის ისეთი ფუნდამენტალური პრინციპი, როგორიცაა კანონიერების პრინციპი (nullum crimn sine lele) . ამ პრინციპის გამოვლინებაა კანონის უკუძალის აკრძალვა, რაც კანონთა დროში მოქმედების ერთ-ერთი განმსაზღვრელი გარემოებაა. კონსტიტუციის დასახელებული პუნქტი, ერთი მხრივ ადგენს, რომ კანონს არა აქვს უკუძალა, მეორე მხრივ კი განსაზღვრავს იმ გამონაკლის შემთხვევებს, როცა მას შეიძლება მიეცეს უკუძალა. კერძოდ, კონსტიტუციის აღნიშნული პუნქტის პირველი წინადადებიდან ჩანს, რომ პირს არ შეიძლება დაეკისროს პასუხისმგებლობა იმ ქმედებისათვის რომელიც სამართალდარღვევად გამოცხადდება მას შემდეგ როცა პირმა ჩაიდინა იგი. ამდენად, კონსტიტუციის თანახმად, თავისთავად, ქმედების შიშველი ფაქტი კი არაა პასუხისმგებლობის კუთხით შეფასების ობიექტი, არამედ ქმედება, რომელიც ნორმატიულადაა მიჩნეული სამართალდარღვევად. ამით კონსტიტუცია იცავს მოქალაქეს სამართლის ნეგატიური ზემოქმედებისაგან. კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის პირველი წინადადება უზრუნველყოფს პირის არაინდივიდუალიზებული სამართლებრივი წესრიგის შესაბამისად, შეძლოს იმის განჭვრეტა თუ რა ქმედებები წარმოადგენს სამართალდარღვევებს და საკუთარი ქცევის შესაბამისად წარმართვა, რაც უმნიშვნელოვანესი გარანტიაა თვითნებური დევნისა და ბრალდების წინააღმდეგ.“
„42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის განმარტებისას, პირის პასუხისმგებლობისაგან გათავისუფლება გულისხმობს იმას, რომ უარი ითქვა ქმედების შეფასებაზე და ამდენად, ამ ქმედებამ კონკრეტულ ვითარებაში კონკრეტულ პირთან დაკავშირებით დაკარგა დანაშაულებრივი ხასიათი. სისხლის სამართლებრივი დევნის გაგრძელებაზე უარის თქმა და პირის პასუხისმგებლობისაგან გათავისუფლება იმის მანიშნებელია, რომ კონკრეტული ქმედება აღარაა სისხლისსამართლებრივი შეფასების ობიექტი და ამ აზრით, არაპირდაპირი, ფართო გაგებით, აღარ არის იგი დანაშაულებრივი. აქედან გამომდინარე, საკანონმდებლო დებულება „აუქმებს დანაშაულებრიობას“ უნდა განიმარტოს ფართოდ, არა მარტო მისი პირდაპირი გაგებით, არამედ არაპირდაპირი აზრითაც, ამ შეფასების გაკეთებისას გასათვალისწინებელია, რომ კანონი ისეთი ქმნილებაა, რომელიც ცხოვრობს თავის გარემომცველ გარემოში. ეს გარემო კი არის არა მარტო უშუალო საკანონმდებლო კონტექსტი, ნორმის ბირთვი, არამედ ის სამართლებრივი გარსიც (ქსოვილი), რომელიც მას აკრავს და მოიაზრება ამ გარემოში. ამდენად, გასათვალისწინებელია, რომ ნორმის განმარტების ფარგლები არ ამოიწურება ამ ნორმის პოზიტიური სამართლის ფარგლებში კონსტიტუციით, აუცილებელია მხედველობაში იქნეს მიღებული ნორმის არაპოზიტიური ყოფიერება. კანონის ტექსტის ჰერმენევტიკული ასპექტით წაკითხვის მთავარი დანიშნულებაც ამაში მდგომარეობს. სხვაგვარად სამართალი იდენტური აღმოჩნდება პოზიტიური სამართლისა
ხანდაზმულობის ინსტიტუციური ბუნების „შერეული“ სისტემის თანახმად ხანდაზმულობის გაგრძელება შეიძლება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ის ჯერ არ ამოწურულა. ქართულ სამართალში შერეული სისტემის ნიშნები დასტურდება. ხანდაზმულობის ვადებში ხორციელდება პირის სისხლისსამართლებრივი დევნა. ახალი კანონის რეტროაქტიულბა იკრძალება, მაშინ როცა ამოწურულია ძველი კანონით დადგენილი ხანდაზმულობის ვადები.“
„ხანდაზმულობის ვადის გაზრდის შემთხვევაში კანონისათვის უკუძლის მიცემა იწვევს იმ სისხლისსამართლებრივი რეალობის რეანიმაციას რაზედაც ხანდაზმულობის ძველი ვადის გასვლით ითქვა უარი, რაც შეფასების სივრციდან ამორიცხა კანონმდებელმა. ასეთ შემთხვევაში პირს უჩნდება კანონიერი მოლოდინი იმისა, რომ მის მიმართ რეპრესიული ზომები აღარ იქნება გამოყენებული. მაშასადამე, ქმედება, რომელსაც კონკრეტულ ვითარებაში დაკარგული ჰქონდა დანაშაულებრივი ხასიათი, კვლავ იძენს ასეთ ხასიათს. ამიტომაც ეს შემთხვევა ფართო განმარტებით, გულისხმობს იმას, რომ კანონმდებელმა კონკრეტული პირის ხანდაზმული ქმედება შეფასებაუნარიანად ჩათვალა, როგორც დანაშაულებრივი ქმედება. ეს სხვა არაფერია, თუ არა, არაპირდაპირი, ფართო გაგებით, დანაშაულებრივი ქმედების დაწესება. ის, რაც ნორმატიულად იყო დანაშაულებრივი, კონკრეტული პირის მიმართაც დანაშაულებრივად ცხადდება. ამდენად, სადავო ნორმის მეორე წინადადებაში არსებულ გამოთქმაში „აწესებს ქმედების დანაშაულებრიობას“, ფართო განმარტებით შეიძლება მოვიაზროთ ახალი ხანდაზმულობის ვადის გავრცელება იმ ურთიერთობაზე, რომლის მიმართაც გასული იყო ძველი კანონით დადგენილი ხანდაზმულობის ვადა.“
„როცა კანონმდებელი ისე ზრდის ხანდაზმულობის ვადებს, როდესაც ჯერ არ ამოწურულა ძველი კანონით დადგენილი ხანდაზმულობა, ეს შემთხვევა არ შეიძლება მივიჩნიოთ კონსტიტუციის დარღვევად. იგი არ მოდის წინააღმდეგობაში კანონის უკუძალის აკრძალვის კონსტიტუციურ პრინციპთან და შესაბამისად, არც სადავო ნორმით გათვალისწინებული აკრძალვის ფარგლებში არ მოიაზრება. მართალია, ამ შემთხვევაშიც პირის უფლებრივი სფერო განიცდის გარკვეულ უარყოფით ზემოქმედებას იმით, რომ მის მიმართ ხანგრძლივდება სისხლისსამართლებრივი დევნა, მაგრამ ეს ნორმატიული სინამდვილე მართლდება უსაფრთხოების ინტერესებით. კანონმდებელი ამით ხაზს უსვამს გარემოებას, რომ პირის სისხლისსამართლებრივი დევნისათვის არ არის საკმარისი ძველი კანიონით დადგენილი ვადები. ვინაიდან სამართლიანი მართლმსაჯულება მოითხოვს ხანდაზმულობის განსაზღვრულ ვადებს, შეუძლებელია პირის პასუხისმგებლობისაგან გათავისუფლება მარტოოდენ იმ საფუძვლით, რომ ძველი კანონით სხვა ვადა იყო დადგენილი. ვიდრე არ დასრულებულა ხანდაზმულობის ვადა, მანამ სისხლისსამართლებრივი დევნის სუბიექტს არ წარმოეშობა პასუხისმგებლობისაგან გათავისუფლების მატერიალური უფლება. პირს ვერ ექნება იმის კანონიერი მოლოდინი, რომ სახელმწიფო არ ან ვერ ახორციელებს სისხლისსამართლებრივ დევნას ხანდაზმულობის ვადის ფარგლებში. ვადის ამოწურვამდე, ხანდაზმულობის გაგრძელება არ ხელყოფს პირის შესაძლებლობას წინასწარ გაჭვრიტოს მისი ქმედების სამართლებრივი შედეგი. ქმედების სამართლებრივი პროგნოზირების მხრივ, მდგომარეობა ხანდაზმულობის გაგრძელებამდე და გაგრძელების შემდე იდენტურია. შესაბამისად, ხანდაზმულობის ვადის ამოწურვამდე, მისი გაგრძელება ვერ შელახავს პირის ლეგიტიმურ მოლოდინებს. ხანდაზმულობის ვადის გასვლამდე, როგორც არ უნდა შეიცვალოს მისი ხანგრძლივობა, ეს არ შეიძლება ჩაითვალოს ამ ვადის წყვეტად. ყველა შემთხვევაში იგი განიხილება როგორც ერთიანი ვადა. საკმარისია დავუშვათ ხანდაზმულობის ვადის გაორება, რომ აზრი დაეკარგება ძველი კანონით დადგენილ შემცირებულ ვადებში პირის დევნას, ვინაიდან იგი არ იქნება საკმარისი იმ მიზნის მისაღწევად, რა მიზნითაც დადგინდა აღნიშნული ვადები და ამ ლოგიკით მისი დაუყოვნებლივ გათავისუფლება უნდა მოხდეს. როცა კანონმდებელი ადგენს, რომ სისხლისსამართლებრივი დევნის განხორციელება შესაძლებელია განსაზღვრულ ვადებში, შეუძლებელია მისი განხორციელება სხვა ვადებში, როცა შეუძლებელია დევნის საფუძვლებისა და ინტერესების გაორება, შეუძლებელია ამ დევნის განხორციელების ვადის გაორება. არ შეიძლება ერთიდაიმავე დანაშაულისთვის არსებობდეს სხვადასხვა ხანდაზმულობის ვადა. ამასთან ერთად, არ არის გამორიცხული თავად ხანდაზმულობა წარმოადგენდეს პირის უფლებას, როცა კანონმდებელი აშკარად სცილდება მისი განსაზღვრის პრინციპებს და ამით სისხლისსამართლებრივი დევნის „უკვდავებას“ უწყობს ხელს. ვადის არაგონივრული, უსაფუძვლო გაგრძელება იმით კი არ უნდა აღმოიფხვრას, რომ მას არ მიეცეს უკუძალა, არამედ იმით, რომ კანონმდებელმა იმოქმედოს კონსტიტუციური პასუხისმგებლობით და სწორად განსაზღვროს ეს ვადები. როცა კანონმდებელი არღვევს ამ ვალდებულებას, მაშინ შეფასების ობიექტი ხდება თავად ხანდაზმულობის ვადა. პირის ხელშეუვალი უფლებაა ის, რომ მის მიმართ სისხლისსამართლებრივი დევნა მიმდინარეობდეს გონივრულ ვადებში. ვინაიდან სისხლისსამართლებრივი დევნა გულისხმობს იმ მოქმედებების განხორციელებას, რაც აუცილებელია პირის მიმართ სისხლის სამართლისა და სისხლის სამართლის საპროცესო კანონებით გათვალისწინებული ღონისძიებების გამოყენების უზრუნველსაყოფად, კანონმდებელს უნდა ჰქონდეს უფლება, საამისოდ გამოიყენოს იმდენი ვადა, რამდენიც გონივრულად აუცილებელია. აღნიშნულის მტკიცებისას გასათვალისწინებელია ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცენდენტი, რომლის თანახმადაც, ხანდაზმულობის ვადის გაგრძელება არ წარმოადგენს კონვენციის მე-7 მუხლის დარღვევას (ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 2002 წლის 22 ივნისის გადაწყვეტილება საქმეზე „ცოემე და სხვები ბელგიის წინააღმდეგ“ პუნქტები 149-151).“
„სისხლის სამართლის საგარანტიო ფუნქცია არ უნდა გასცდეს სისხლის სამართლის მოქმედების სივრცეს და ამ გარანტიის იმ ფარგლებს, რაც აუცილებელია პირის უფლების დაცვისა და სამართლებრივი უსაფრთხოებისთვის მშვიდობიანი, გაწონასწორებული თანაარსებობისათვის. სისხლის სამართალი პირის უფლებების დასაცავად იძლება იმდენ გარანტიას, რამდენიც აუცილებელი და შესაძლებელია.“
„ხანდაზმულობის ინსტიტუტის არსებობა, ერთი მხრივ, იმის აღიარებაა, რომ ობიექტური მართლმსაჯულების განხორციელება და სამართლიანი სასამართლოს ჩატარება გარკვეული ვადის გასხვის შემდეგ არაპრაქტიკულია, ვინაიდან საამისოდ აუცილებელ გარემოებებთან ერთად იკარგება მტკიცებულებები და მოწმეების ჩვენებები აღარ არის მყარ. მისი მიზანია იმისი სამართლებრივი უზრუნველყოფა, რომ სასამართლო არ იყოს ვალდებული გამოიტანოს გადაწყვეტილება იმ მტკიცებულებებზე დაყრდნობით, რომლებიც ვადის გასვლის გამო ითვლებიან არასრულყოფილად. ამით კანონმდებელი უარს ამბობს საეჭვო მართლმსაჯულებაზე, პირის სასარგებლოდ წყვეტს საკითხს და ათავისუფლებს მას პასუხისმგებლობისაგან. მას შედეგად მოსდევს პირის უფლება არ იქნეს მიცემული სისხლის სამართლებრივ პასუხისმგებლობაში ხანდაზმულობის ვადის გასვლის გამო. ეს კი იმისი აღიარებაა რომ დანაშაულებრივმა ქმედებამ დაკარგა შეფასებაუნარიანობის ის თვისება, რაც აუცილებელი იქნებოდა პირზე პასუხისმგებლობის დასაკისრებლად და მეორეც, სისხლისსამართლებრივი ქმედება, რომელიც დანაშაულად კვალიფიცირდება არა როგორც ფაქტობრივი სინამდვილის, არამედ როგორც იურიდიული სინამდვილის ფაქტი, კარგავს თვისობრიობას კონკრეტული პირის მიმართ. თუა არ ეს გარემოებანი, ისე ხანდაზმულობის გამო პასუხისმგებლობისაგან გათავისუფლებას აზრი დაეკარგებოდა. სადაც სისხლისსამართლებრივი დევნის განხორციელების ვალდებულება ქარწყლდება, არ შეიძლება ამ შემთხვევაში სუბიექტის სამართლებრივ მდგომარეობაში მომხდარი ცვლილება არ ჩაითვალოს მის უფლებად. ასეთ შემთხვევაში ნამდვილი უკუძალის გავრცელება პასუხისმგებლობისაგან უკვე გათავისუფლებულ პირზე იწვევს კანონის განჭვრეტადობის და სანდოობის უგულებელყოფას და რაც უფრო მნიშვნელოვანია, ასეთი კანონი კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს კანონის შესაბამისად დამდგარ შედეგს – სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისაგან გათავისუფლებული პირი გასამართლდეს და დაისაჯოს.“
„ხანდაზმულობა, რომ აქარწყლებს ქმედების დასჯადობას, ამაზე მეტყველებს ის ფაქტიც, რომ ვადის გასვლის შემდეგ როგორი უტყუარი მტკიცებულებანიც არ უნდა გამოვლინდეს, ეს ვეღარ გახდება სისხლისსამართლებრივი დევნის განახლების საფუძველი. კანონმდებელი ასეთი მიდგომით იცავს პირს ნეგატიური პასუხისმგებლობის მოლოდინის უარყოფითი შედეგისაგან, ვინაიდან პირი სისხლისსამართლებრივი დევნის პროცესშიც განიცდის გარკვეულ უფლებრივ შეზღუდვებს. ხანდაზმულობის გონივრული დროით განსაზღვრულობას ამძაფრებს ის ფაქტიც, რომ ვიდრე სასამართლო არ სცნობს პირს დამნაშავედ, მანამდე, იგი უდანაშაულოდ ითვლება. ამდენად, არა მარტო სისხლისსამართლებრივი დევნის ინტერესები, არამედ უდანაშაულობის პრეზუმციაც განაპირობებს ხანდაზმულობის ვადების ხასიათს.
ვენეციის კომისიიდან გამოგზავნილ დასკვნაში აღნიშნული პრობლემისადმი სხვადასხვა მიდგომებზეა საუბარი. კერძოდ, აღნიშნულია, რომ ხანდაზმულობის ვადის გასვლა არა მარტო აუქმებს დანაშაულის დასჯადობას და ქმედების სისხლის სამართლებრივ დევნას, არამედ აუქმებს ასევე ქმედების დანაშაულებრიობას ex nunc. როდესაც გასულია ხანდაზმულობის ვადა დამნაშავის დასჯა აღარ არის საჭირო , იგულისხმება, რომ დროის გასვლის შემდეგ ქმედების დანაშაულებრიობა უქმდება. ამიტომაც მისი რეტროაქტიულად გამოყენება არღვევს კანონიერების პრინციპს
აშშ-ის უზენაესი სასამართლოს ერთ-ერთი პრეცედენტის (სტოგნერი კალიფორნიის წინააღმდეგ, 123 S. CT. 446 (2003)) თანახმად, კალიფორნიის კანონი, რომელიც ხანდაზმულობის ვადის გასვლის შემდეგ აახლებდა სისხლის სამართლებრივ დევნას, ჩაითვალა აშშ-ს კონსტიტუციის პირველი მუხლის მე-9 პარაგრაფის დარღვევად, რომელიც კრძალავდა ex post faqto კანონმდებლობის მიღებას. სასამართლომ აღნიშნა, რომ რადგანაც ხანდაზმულობის ვადის გასვლის გამო პირს აღარ ეკისრებოდა პასუხისმგებლობა, ხოლო ახალი კანონით ვერ მოხდა მისი დაკისრება, ეს ვითარება ტოლფასია იმ სიტუაციისა, როდესაც კონკრეტული ქმედება არ არის დასჯადი, ხოლო ახალი კანონით იგივე ქმედება ხდება დასჯადი.
ვინაიდან კანონმდებელი პირდაპირ არ ლაპარაკობს უკუძალის აკრძალვის სხვა შემთხვევებზე, მათი გამორიცხვა მხოლოდ მაშინ იქნებოდა ლეგიტიმური, თუკი ნორმა არ მოგვცემდა ფართო განმარტების შესაძლებლობას. როცა კანონში არ არსებობს პირის საზიანო ჩანაწერი, ამ ჩანაწერის არარსებობა არ ნიშნავს არსებული ნორმის პირის საზიანოდ განმარტებას.
ევროპულმა სასამართლომ აღნიშნა რომ სასჯელის ცნება ატარებს დამოუკიდებელ ხასიათს და მისი შეფასებისას არ უნდა შემოვიფარგლოთ ცნების გარეგნული ნიშნებით
პირობით მსჯავრთან დაკავშირებული მოთხოვნის სასარგებლოდ მეტყველებს აშშ-ის სასამართლო პრაქტიკა ე.წ. „მოგებული დროის“ კრედიტების სისტემის შესახებ, როცა კანონმა შეამცირა იმ დღეების რაოდენობა, რომლებიც პატიმარს ეთვლებოდა დამატებით, რამაც გამოიწვია მისი პატიმრობის ვადის ორი წლით გახანგრძლივება (ვივერი გრემის წინააღმდეგ, 450 U.S. 24 (1981)). ვინაიდან აღნიშნული კანონი მნიშვნელოვნად ცვლიდა დანაშაულის ჩადენის შედეგებს, იზღუდებოდა ადრე გათავისუფლების შესაძლებლობა, სასჯელი დანაშაულისათვის უფრო მძიმე გახდა და ამით დაირღვა კანონის უკუძალის აკრძალვის პრინციპი.“
„სასჯელის არაპირდაპირ გამკაცრებად უნდა ჩაითვალოს დანაშაულებრივი ქმედებისათვის პირობითი მსჯავრის გაუქმება მისი ჩადენის შემდეგ, მიუხედავად იმისა რომ იგი არ არის გათვალისწინებული სასჯელთა სისტემაში. გასათვალისწინებელია ის გარემოება, რომ პირობითი მსჯავრი არაპირდაპირ სასჯელთა სისტემის სივრცეშია, ის აქცესორული ხასიათისაა, ვინაიდან არ არსებობს პირობითი მსჯავრი სასჯელის გარეშე და ამ აზრით სასჯელის ერთგვარი თანამგზავრია. მისი დამოუკიდებელი შეფასება არ ხდება.
როცა პიროვნებას სასჯელის დაკისრებისას ესპობა ამ სასჯელის შემსუბუქების ის შესაძლებლობები, რაც მას ჰქონდა დანაშაულის ჩადენის დროს, ეს უნდა ჩაითვალოს სასჯელის გამკაცრებად. მიუხედავად იმისა, რომ ცალკე, განყენებულად აღებული, სასჯელი, როგორც ნორმატიული მოცემულობა, შეიძლება იგივე დარჩეს. სასჯელის გამკაცრების ასეთი ინტერპრეტაცია კიდევ ერთხელ მეტყველებს იმაზე, რომ არ შეიძლება სამართლებრივი მოვლენების ბუნების განსაზღვრისას, კერძოდ მისი განმარტებისას, არ გავითვალისწინოთ მისი არსებობისა და ყოფიერების გარემო. სხვაგვარი შეფასებისას სამართლებრივი მოვლენების ფორმით შემოსაზღვრული შინაარსი გაცილებით ვიწრო იქნებოდა, ვიდრე მათი მოქმედების სივრცეში დანახული შინაარსი. საკმარისია გაჩნდეს იმის პრეტენზია, რომ ყოველი მსგავსი მოვლენა, აუცილებლად უნდა მოექცეს შესაბამის ნორმატიულ ფორმაში, რომ ეს იქნებოდა ფორმალური მიდგომა და მსგავსი მოვლენების ორგანული კავშირის ეჭვქვეშ დაყენება.“
„კონსტიტუციის აღნიშნული დანაწესი ადგენს პირის პასუხისგებაში მიცემის საფუძვლებს, განამტკიცებს გარანტიას, რომ ნებისმიერი დანაშაული და სასჯელი მკაფიოდ უნდა იყოს განსაზღვრული სისხლის სამართლის კანონში. იგი ემყარება საყოველთაოდ ცნობილ პრინციპებს – „არ არსებობს სასჯელი კანონის გარეშე“ (nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege). საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის პირველი წინადადება ადგენს გარანტიას, რომ არ მოხდეს სისხლის სამართლის კანონის პირის საზიანოდ ფართოდ განმარტება (ანალოგიით). იგი ასევე ავალდებულებს საქმის განმხილველ სასამართლოს, ნორმა განიმარტოს ისე, რომ პირმა ნათლად გაიგოს მისი რომელი მოქმედება ან უმოქმედობა იწვევს სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობას, გარანტია, რომელიც კონსტიტუციით დასახელებულ დანაწესშია განმტკიცებული, კანონიერების პრინციპის განუყოფელი ელემენტია. კანონიერების პრინციპი პირს იცავს სახელმწიფოს მიერ სისხლისსამართლებრივი იძულების თვითნებური გამოყენებისა და გავრცელებისაგან, იმავდროულად უზრუნველყოფს შესაძლებლობებით, რომ წინასწარ განჭვრიტოს საკუთარ ქმედებაში სისხლისსამართლებრივი იძულების თვითნებური გამოყენებისა და გავრცელებისაგან, იმავდროულად, უზრუნველყოს შესაძლებლობით რომ წინასწარ განჭვრიტოს საკუთარ ქმედებაში სისხლისსამართლებრივი წესით აკრძალული ნიშნების არსებობა.“
საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, №2/3/416, 11 ივლისი, 2011
„სისხლის სამართალი ქმედების სამართალია, კრიმინალიზაციის ობიექტია არა პიროვნება, არამედ შერაცხადი პირის ქმედება. ეს, თავის მხრივ, მიუთითებს იმაზე, რომ უნდა იქნეს სისხლისსამართლებრივი ქმედების შემადგენლობა არსებითად აღწერილი უნდა იქნეს სისხლის სამართლის კოდექსში. ქმედების აღწერის გარეშე შეუძლებელია ქმედების მართლწინააღმდეგობისა და ბრალის დადგენა, რომელთა გარეშე, თავის მხრივ, შეუძლებელია ქმედების დანაშაულად კვალიფიკაცია და პირზე სისხლის სამართლის პასუხიმგებლობის დაკისრება.“
საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, №2/3/416, 11 ივლისი, 2011
„კანონმდებელი დანაშაულის შემადგენლობის განმახორციელებელს ემუქრება დასჯით. დასჯის გამოყენების წინაპირობაა პირის ბრალეულობის არსებობა, ბრალეული კი მხოლოდ მართლსაწინააღმდეგო ქმედება შეიძლება იყოს.“
საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, №2/3/416, 11 ივლისი, 2011
„კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის პირველი წინადადება არა მხოლოდ განსაზღვრავს პასუხისმგებლობის დაკისრებისათვის შესაბამისი კანონის არსებობის აუცილებლობას, არამედ ადგენს პასუხისმგებლობის განმსაზღვრელი კანონის ხარისხობრივ სტანდარტებს. პასუხისმგებლობის დაწესებისას კანონმდებელი შებოჭილია განსაზღვრულობის პრინციპით… ნორმის განსაზღვრულობის პრინციპი გამომდინარეობს საქართველოს კონსტიტუციაში მოცემული სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპიდან, იგი კავშირშია კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტთან და წარმოადგენს ამ უფლებით დაცული სფეროს ნაწილს.“
„საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტი განსაზღვრავს პასუხისმგებლობის დამდგენი კანონის ხარისხობრივ კრიტერიუმებს და არა იმას, თუ რომელი ქმედებისთვის არის დასაშვები პასუხისმგებლობის დაწესება.“
„საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის თანახმად: “არავინ არ აგებს პასუხს იმ ქმედობისათვის, რომელიც მისი ჩადენის დროს სამართალდარღვევად არ ითვლებოდა. კანონს, თუ ის არ ამსუბუქებს ან არ აუქმებს პასუხისმგებლობას, უკუძალა არა აქვს”.
საქართველოს კონსტიტუციის აღნიშნული დებულება განამტკიცებს კანონიერების პრინციპს. აღნიშნული პრინციპი უზრუნველყოფს რა სამართლის საგარანტიო ფუნქციას, წარმოადგენს უმნიშვნელოვანეს ფუნდამენტს სამართლებრივი სახელმწიფოს პრაქტიკული რეალიზაციისთვის და, ამდენად, სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის განმსაზღვრელი არსებითი კომპონენტია. შესაბამისად, მისი შინაარსი, დიაპაზონი, ფარგლები გააზრებულ უნდა იქნეს სწორედ სამართლებრივი სახელმწიფოს პრაქტიკული ქმედითობის უზრუნველყოფის პერსპექტივით.
კანონიერების პრინციპი (Nullum crimen, nulla poena sine lege) სამართლის საგარანტიო ფუნქციას უზრუნველყოფს ხელისუფლების შემდეგი ძირითადი მოთხოვნით უპირობოდ შებოჭვის გზით: ქმედებისთვის პასუხისმგებლობის დასაკისრებლად, ქმედება მისი ჩადენის დროს მოქმედი კანონით უნდა იყოს გათვალისწინებული, როგორც სამართალდარღვევა და დასჯადი ქმედება; შესაბამისად, ეს პრინციპი კრძალავს პირის პასუხისგებაში მიცემას იმ ქმედებისათვის, რომელიც მისი ჩადენის დროს კანონით არ წარმოადგენდა დასჯად ქმედებას. სწორედ აქედან გამომდინარეობს კანონის დროში მოქმედების მთავარი წესის დაცვის ვალდებულება – პასუხისმგებლობის დამდგენი ან დამამძიმებელი კანონი არ უნდა გავრცელდეს ურთიერთობებზე, რომლებიც წარმოიშვა ამ კანონის მიღებამდე და, შესაბამისად, იმ დროს არ წარმოადგენდა სამართალდარღვევას და დასჯად ქმედებას საერთოდ, ან ქმედების ჩადენისას მისთვის უფრო მსუბუქი პასუხისმგებლობა იყო გათვალისწინებული.“
„საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის ორივე წინადადებაში, პირველ რიგში, მოცემულია კანონის უკუძალის აკრძალვის გარანტია.“
„კანონის დროში ასეთი წესით მოქმედების პრინციპის მთავარი მიზანი, დანიშნულება არის კანონის განსაზღვრულობის უზრუნველყოფა, რაც გამომდინარეობს სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპიდან და, საბოლოო ჯამში, არსებითად განაპირობებს მისსავე რეალიზაციას. პირს კონკრეტული ქმედების ჩადენისას კანონმდებლობა უნდა აძლევდეს საკმარისად ცხად და მკაფიო ინფორმაციას იმის თაობაზე, წარმოადგენს თუ არა ეს ქმედება სამართალდარღვევას და როგორი იქნება კონკრეტული ქმედების განხორციელების შედეგად კანონის მასზე გავრცელების სამართლებრივი შედეგები. მაშასადამე, პირს კანონის მიხედვით უნდა შეეძლოს იმის განჭვრეტა, არღვევს თუ არა ის კანონს, იმისათვის რომ შეძლოს, თავიდან აიცილოს კანონის დარღვევის ნეგატიური სამართლებრივი შედეგები. ამასთან, მეორე მხრივ, პირს უნდა ჰქონდეს მკაფიო წარმოდგენა იმის თაობაზე, მის მიერ კანონის დარღვევის შემთხვევაში როგორი იქნება მოსალოდნელი პასუხისმგებლობის სიმძიმე, რა ტვირთს აკისრებს მას სახელმწიფო. ეს სასიცოცხლოდ აუცილებელია ადამიანის სახელმწიფოსთან ურთიერთობის განჭვრეტისა და პროგნოზირებისათვის, ამასთან, სახელმწიფოს ნებისმიერი თვითნებობის თავიდან აცილებისთვის.“
„კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მთავარი გზავნილი არის კანონის უკუძალის აკრძალვა. ეს არის პასუხისმგებლობის ნეგატიური შედეგებისაგან დაცვის კონსტიტუციური გარანტია, რათა პირი არ დაისაჯოს იმ ქმედების გამო, რომელიც მისი ჩადენის დროს სამართალდარღვევად არ ითვლებოდა, ისევე, როგორც არ დაისაჯოს იმაზე უფრო მკაცრად, ვიდრე მას ამის კანონისმიერი მოლოდინი ჰქონდა. სამართალდამრღვევს, მათ შორის, ყველაზე მძიმე დანაშაულის ჩამდენსაც კი უნდა ჰქონდეს იმის გარანტია, რომ ის იმაზე მეტად და მკაცრად არ დაისჯება, ვიდრე ეს მისთვის ხელმისაწვდომი, ცნობილი იყო/უნდა ყოფილიყო სამართალდარღვევის ჩადენისას. ყველას აქვს უფლება წინასწარ იცოდეს, რისთვის, როგორ, რა წესით და როგორი ინტენსივობით აგებს პასუხს. პირი არ შეიძლება მუდმივად იყოს იმ შიშის ქვეშ, რომ ხელისუფლება უფლებამოსილი იქნება, ნებისმიერ დროს გაამკაცროს მის მიერ ჩადენილი ქმედებისთვის სასჯელი და ამასთან, კანონის უკუძალით გამოყენებით დაამძიმოს მისი პასუხისმგებლობა. ასეთი შესაძლებლობის დაშვების პირობებში სასჯელი და ზოგადად პასუხისმგებლობა ასცდება მათსავე მიზნებს და გადაიქცევა პოტენციური შურისძიების იარაღად. შედეგად, სამართალი და კანონი დაკარგავს თავის ძირითად ფუნქციას. კანონი სამართლიანობისა და წესრიგისთვის არის საჭირო და, თუკი ის გადაიქცევა ხელისუფლების ინსტრუმენტად ადამიანებით მანიპულირებისათვის, კანონი თავად გახდება იმ პრობლემების მთავარი წყარო, რომელთა თავიდან აცილებისა თუ აღმოფხვრისთვისაც ის არის საჭირო.
ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტი, კანონის დროში მოქმედების საკითხის გადაწყვეტის გზით, კანონიერების პრინციპის, კანონის უზენაესობისა და სამართლებრივი განსაზღვრულობის, სამართლებრივი უსაფრთხოების უზრუნველყოფას ემსახურება.“
„მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს კონსტიტუციის დასახელებული ნორმის მთავარი გზავნილი არის კანონის უკუძალის აკრძალვის საკითხის რეგულირება, იმავდროულად, კონსტიტუციური საფუძველი პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელი ან გამაუქმებელი კანონისთვის უკუძალის მინიჭების შესაძლებლობის შესახებ სწორედ კონსტიტუციის დასახელებული ნორმით შეიქმნა, რადგან, როგორც აღვნიშნეთ, აქ არის პოზიტიური ჩანაწერი ამის თაობაზე. კერძოდ, 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მე-2 წინადადება კრძალავს რა კანონის უკუძალას, იქვე უშვებს გამონაკლისს ამ ზოგადი წესიდან, ამ ნორმითვე ადგენს რომ კანონის უკუძალის აკრძალვა აბსოლუტური არ არის და მიუთითებს კანონის უკუძალით გამოყენებისთვის შესაძლო კონსტიტუციურ ფარგლებზე.
ცხადია, არ შეიძლება საკითხის გადაწყვეტა შემდეგი პრინციპით: თუკი პასუხისმგებლობის დამდგენ ან დამამძიმებელ კანონს უკუძალა არ უნდა მიენიჭოს, ე.ი. პასუხისმგებლობისაგან განმათავისუფლებელ ან პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელ კანონს უკუძალა აუცილებლად უნდა მიენიჭოს. მიუხედავად იმისა, რომ ორივე ნორმა კანონის დროში მოქმედების საკითხს უკავშირდება, ეს პრინციპულად განსხვავებული რეგულაციებია, რომლებიც არც განაპირობებენ ერთიმეორეს და არც გამომდინარეობენ ერთმანეთისგან. განსხვავებულია მათი მიზნები, დანიშნულება, შესაბამისად, კონსტიტუციური საყრდენი და დაცვის კონსტიტუციური ფარგლები.“
„საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მე-2 წინადადების სწორი განმარტებისთვის საკონსტიტუციო სასამართლომ, ისევე, როგორც პრაქტიკულად კონსტიტუციის ყველა დებულების განმარტებისას, კონსტიტუციის აღნიშნული დებულება უნდა გააანალიზოს კონსტიტუციურ ღირებულებათა სისტემასთან მისი შესაბამისობის პერსპექტივით, რაც ნიშნავს ნორმის ფარგლების, მასშტაბის კონსტიტუციის ფუძემდებლურ პრინციპებთან შესაბამისობით გააზრებას და ქმედითობის უზრუნველყოფას.“
„პასუხისმგებლობის დამამძიმებელი ან დამდგენი კანონის უკუძალით გამოყენების აკრძალვა გამომდინარეობს სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპიდან და უკავშირდება კანონის განსაზღვრულობისა და სამართლებრივი უსაფრთხოების უზრუნველყოფას. ამის საპირისპიროდ, პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელი ან პასუხისმგებლობისაგან განმათავისუფლებელი კანონის უკუძალით გამოყენების შესაძლებლობა არა მარტო არ ემსახურება, არამედ ლოგიკურადაც არ უკავშირდება კანონის განსაზღვრულობასა და განჭვრეტადობას, რადგან კანონის ასეთი წესით გამოუყენებლობის პირობებში, პირის მიმართ დანაშაულის ჩადენის დროს მოქმედი კანონის (უფრო მძიმე კანონის) გავრცელების შემთხვევაში პირმა იცის როგორც ქმედების დანაშაულებრიობის, ისე კონკრეტული პასუხისმგებლობის ზომის შესახებ. თუმცა, მიუხედავად კანონის განსაზღვრულობასთან კავშირის არარსებობისა, პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელი ან პასუხისმგებლობისაგან განმათავისუფლებელი კანონის უკუძალით გამოყენების შესაძლებლობა მაინც უკავშირდება სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპს, ვინაიდან ემსახურება მისი (სამართლებრივი სახელმწიფოს) ორი მთავარი მიზნის რეალიზაციას: ა)პირის დაცვას მის უფლებებში გაუმართლებელი ჩარევისაგან (როდესაც უფლებაში ჩარევა ხდება რეალური საჭიროების, მიზნის გარეშე ან ხდება იმაზე უფრო მძიმე, ინტენსიური ჩარევა, ვიდრე ეს ობიექტურად აუცილებელია დემოკრატიულ და სამართლებრივ სახელმწიფოში ლეგიტიმური ინტერესების დასაცავად) და ბ)ზოგადად, სამართლის ჰუმანურობის ხელშეწყობას.“
„სამართლებრივ სახელმწიფოში ხელისუფლება შეზღუდულია უპირობო ვალდებულებით, ადამიანის თავისუფლებაში (მის ნებისმიერ უფლებაში) ჩაერიოს მხოლოდ მაშინ, როდესაც ეს გარდაუვალია და მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც ეს ობიექტურად აუცილებელია. ასეთია ნებისმიერი სამართლებრივი სახელმწიფოს კონსტიტუციური წესრიგი. ბუნებრივია, რომ სახელმწიფო ამ ვალდებულებით განსაკუთრებით შეზღუდულია პასუხისმგებლობის მომწესრიგებელი კანონმდებლობის შექმნისას და გამოყენებისას. ასეთი კანონმდებლობა თავისთავად ხასიათდება ადამიანის თავისუფლებაში ინტენსიური ჩარევის კანონზომიერებით. ამიტომ ასევე კანონზომიერია ამ პროცესში სახელმწიფოს მომეტებული სიფრთხილის აუცილებლობა, რადგან სამართალი დაკარგავს თავის ფუნქციას, თუ ადამიანები დაისჯებიან ამისათვის შესაბამისი და აუცილებელი საფუძვლის გარეშე.
ასევე ცხადია, რომ არ შეიძლება სამართლის ჰუმანურობის ფუნქციის უგულებელყოფა, რადგან ის ხელს უწყობს არა მხოლოდ თავად სამართლის, არამედ საზოგადოების პროგრესულ განვითარებას. შესაბამისად, სამართლის ჰუმანურობის მიღწევა და ამ გზით მისი განვითარება მუდმივი მიზანია, რომლის ხელშეწყობა, უზრუნველყოფა სახელმწიფოს ვალდებულებაა, თუმცა, ბუნებრივია, იმ ზღვრამდე, ვიდრე ეს არ დაუპირისპირდება სამართლისა და კანონის სხვა მიზნებსა და ძირითად ფუნქციას.“
„როდესაც საზოგადოება და შესაბამისად, სახელმწიფო მივა იმ დასკვნამდე, რომ ესა თუ ის ქმედება თავისი არსით არ წარმოადგენს ისეთი საზოგადოებრივი საშიშროების მქონე ქმედებას, რომლისთვისაც პირები უნდა დაისაჯონ ან რომ დაკისრებული პასუხისმგებლობა კონკრეტული ქმედებისთვის ზედმეტად, არაადეკვატურად მკაცრია და მომეტებულად ზღუდავს ადამიანის თავისუფლებას, ვიდრე ეს აუცილებელია კონკრეტული ლეგიტიმური მიზნების მისაღწევად, შესაბამისად, როდესაც ხდება ქმედების დეკრიმინალიზაცია ან სასჯელის შემსუბუქება, საფუძველი ეცლება გარკვეული დროით ადრე ჩადენილი იგივე ქმედებისთვის პასუხისმგებლობის ან უფრო მკაცრი პასუხისმგებლობის დაკისრებას. ადამიანებს უნდა შეეძლოთ, ისარგებლონ საზოგადოების და სამართლის განვითარების, პროგრესული, ჰუმანური აზროვნების პოზიტიური შედეგებით. პირმა პასუხი უნდა აგოს რეალურად საზოგადოებრივად საშიში ქმედების ჩადენისთვის, ამასთან, იმ წესითა და ფარგლებში, რაც ობიექტურად აუცილებელი და საკმარისია კონკრეტული სამართალდარღვევისთვის პასუხისმგებლობის დაკისრების მიზნების მისაღწევად.
ცხადია, ასეთი ზოგადი მიდგომა თავისთავად არ გულისხმობს პასუხისმგებლობისაგან განმათავისუფლებელი ან პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელი კანონის უკუძალით გავრცელების აბსოლუტურ და უპირობო ვალდებულებას.
პასუხისმგებლობის მომწესრიგებელი კანონის უკუძალით გამოყენების შესაძლებლობისთვის მხედველობაშია მისაღები, რამდენად არის ის კავშირში უშუალოდ სამართლის ჰუმანურობის ფუნქციასთან და ადამიანის თავისუფლებაში თანაზომიერი ჩარევის აუცილებლობის მიზანთან, რათა პირების პასუხისმგებლობისაგან გათავისუფლება არ მოხდეს უსაფუძვლოდ, რაც ასევე ეწინააღმდეგება სამართლის მოთხოვნებს. სწორედ სამართლის/კანონის ფუნქციების თანაარსებობა და მათი მიზნების თანაბრად დაცვა განაპირობებს პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელი კანონის უკუძალით გავრცელების დასაშვებ ფარგლებსა და შინაარსს.
ასეთი მიზანმიმართულებიდან გამომდინარე, პასუხისმგებლობის გამაუქმებელი ან შემამსუბუქებელი კანონის უკუძალით გამოყენების შესაძლებლობა შეიძლება დაუკავშირდეს მხოლოდ სამართალდარღვევისა და მისთვის დაკისრებული სანქციის მომწესრიგებელ კანონს. შესაბამისად, მოცემული დავის ფარგლებში, სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის მომწესრიგებელი კანონმდებლობიდან იგულისხმება კანონი (ნორმები), რომელიც აუქმებს ქმედების დანაშაულებრიობას და დასჯადობას ან ამსუბუქებს სასჯელს. ცხადია, “დანაშაული” და “სასჯელი” არ მოიცავს მხოლოდ სისხლის სამართლის მატერიალური კანონმდებლობის შესაბამის ნორმებს. მაგრამ, იმავდროულად, ამ თვალსაზრისით, კანონმდებლობა უნდა შემოიფარგლოს იმ მიზანმიმართულებით, რომელიც პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელი კანონის უკუძალით გავრცელების პრინციპის არსს განაპირობებს. შესაბამისად, ამ სივრცეში მოხვდება არა ზოგადად პასუხისმგებლობასთან დაკავშირებული პირის უფლებრივი მდგომარეობის ნებისმიერი გამაუმჯობესებელი კანონი, არამედ მხოლოდ ის ნორმები, რომლებიც დამოუკიდებლად იმისგან, მოთავსებულია თუ არა სისხლის სამართლის მატერიალურ კოდექსში, გარდაუვლად და შედეგობრივად გავლენას ახდენს მხოლოდ ზემოაღნიშნული მიზნებით სასჯელის შემსუბუქებაზე ან სასჯელისგან გათავისუფლებაზე.
ნიშანდობლივია, რომ ასეთია აღნიშნული საკითხისადმი საერთაშორისო მიდგომაც. პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელი ან გამაუქმებელი კანონის უკუძალით გამოყენების ვალდებულება მკაფიოდ არის დაფიქსირებული სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტის მე-15 მუხლის პირველ პუნქტში. კერძოდ: „არავინ შეიძლება ცნონ დამნაშავედ ისეთი სისხლის სამართლის დანაშაულის ჩადენისათვის, რომელიმე მოქმედების ან დაუდევრობის შედეგად, რომელიც მისი ჩადენის მომენტში მოქმედი სახელმწიფოს შიდა კანონმდებლობისა თუ საერთაშორისო სამართლის შესაბამისად არ წარმოადგენდა სისხლის სამართლის დანაშაულს. ასევე დაუშვებელია უფრო მძიმე სასჯელის დაკისრება, ვიდრე ის, რომელიც უნდა გამოეყენებინათ სისხლის სამართლის დანაშაულის ჩადენის მომენტში. თუ დანაშაულის ჩადენის შემდეგ კანონით დადგენილია უფრო მსუბუქი სასჯელი, ამ კანონის მოქმედება ვრცელდება ამ დამნაშავეზეც”. მაშასადამე, ეს ნორმა არეგულირებს როგორც კანონის უკუძალის აკრძალვის წესს, ისე კანონის უკუძალით გამოყენების ვალდებულების საფუძველს, ფარგლებს.
„ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის“ ევროპის კონვენციის მე-7 მუხლის თანახმად, „არავინ შეიძლება მიიჩნიონ ბრალეულად რაიმე დანაშაულის ჩადენაში ისეთი მოქმედების ან უმოქმედობის გამო, რომელიც ჩადენის დროს არ ითვლებოდა სისხლის სამართლის დანაშაულად ეროვნული ან საერთაშორისო სამართლის მიხედვით. არც იმაზე უფრო მკაცრი სასჯელი შეიძლება შეეფარდოს ვინმეს, ვიდრე სასჯელი, რომელიც გამოიყენებოდა სისხლის სამართლის დანაშაულის ჩადენის დროს“.
როგორც ვხედავთ, „ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის“ ევროპის კონვენცია, „სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ” საერთაშორისო პაქტისაგან განსხვავებით, არ შეიცავს პირდაპირ მითითებას სასჯელის შემამსუბუქებელი კანონის უკუძალით გამოყენების ვალდებულების თაობაზე. მეტიც, ის ისეთ ჩანაწერსაც კი არ შეიცავს, როგორიც არის საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მე-2 წინადადებაში, რომელიც ადგენს კანონის უკუძალის აკრძალვიდან გამონაკლისის დაშვების საფუძვლებს. თუმცა, მიუხედავად ამისა, ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დროთა განმავლობაში კონვენციის დასახელებული მუხლიდან ამოიკითხა სასჯელის შემამსუბუქებელი კანონის უკუძალით გავრცელების აუცილებლობა და დაადგინა ფარგლებიც (ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს დიდი პალატის 2009 წლის 17 სექტემბრის გადაწყვეტილება საქმეზე „სკოპოლა იტალიის წინააღმდეგ“).“
„სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპზე და ზოგადად, კონსტიტუციურ წესრიგზე დაყრდნობით, საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მე-2 წინადადება ადგენს პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელი და გამაუქმებელი კანონის უკუძალით გავრცელებისთვის კონსტიტუციურ საფუძველს. მართალია, ის არ ბოჭავს ხელისუფლებას ისეთივე აბსოლუტური, უპირობო ვალდებულებით, როგორსაც წარმოადგენს ამავე ნორმით გათვალისწინებული პასუხისმგებლობის დამდგენი ან დამამძიმებელი კანონის უკუძალით გავრცელების აკრძალვა, მაგრამ ნამდვილად დამატებით ზღუდავს სახელმწიფოს თავისუფალი მიხედულების ფარგლებს პრინციპით – არ მოხდეს ადამიანის თავისუფლებაში ჩარევა მაშინ, როდესაც ამის აუცილებლობა არ/აღარ არსებობს და იმაზე უფრო მკაცრად, ვიდრე ეს ობიექტურად აუცილებელია კონკრეტული ლეგიტიმური მიზნების დასაცავად. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ არაერთგზის აღნიშნა, რომ კონსტიტუცია მაქსიმალურად ფართოდ უნდა განიმარტოს ადამიანის უფლებების სასარგებლოდ იმ ზღვრამდე, ვიდრე ეს წინააღმდეგობაში მოვა თავად კონსტიტუციასთან, რადგან საკონსტიტუციო სასამართლოს არ აქვს უფლება, დაძლიოს კონსტიტუცია, განმარტოს ის მისივე შინაარსის საწინააღმდეგოდ. მოცემულ შემთხვევაში კი, აღნიშნული შინაარსით კონსტიტუციის წაკითხვა არა მხოლოდ არ ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტს, არამედ პირიქით – ასეთი შესაძლებლობისთვის საფუძველი პირდაპირ არის მითითებული ამ ნორმაში, რომლის სწორი ინტერპრეტაციისთვის საფუძველს დანარჩენი კონსტიტუციური წესრიგი ქმნის. იმავდროულად, კონსტიტუციის ამ დებულების დანიშნულებისამებრ და მიზნობრივად ქმედითობისთვის აუცილებელია ასეთი კონსტიტუციური პრინციპის ფარგლების, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში, სწორად დადგენა.“
„ზოგადად, უნდა აღინიშნოს, რომ საპროცესო კანონმდებლობის კავშირი რეტროაქტიულობასთან, ძირითადად, საფუძველშივე გამოირიცხება, რადგან ის არეგულირებს პროცედურებს, რომლებიც, დამოუკიდებლად იმისგან, როდის მოხდა დანაშაულის ჩადენა, მიმდინარეობს დროში, განგრძობადია, დინამიკურია. ამ პროცედურების მიზანია, დანაშაულის ჩადენის შემთხვევაში, არსებობდეს საკმარისი და ეფექტური მექანიზმები, ინსტრუმენტები, რომლებიც უზრუნველყოფენ დანაშაულის ფაქტის დადასტურებას ან გამორიცხვას.
მიმდინარე ურთიერთობებზე აუცილებელია, გავრცელდეს მათი (ურთიერთობების) განვითარებისას მოქმედი კანონი. მათ შორის მაშინაც, როდესაც კონკრეტული დანაშაულის ჩადენის შემდეგ შეიცვალა სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი, თუ საგამოძიებო მოქმედებები ხორციელდება ახალი საპროცესო კოდექსის ამოქმედების შემდეგ, ლოგიკურია, ამ ურთიერთობებზე გავრცელდეს ახალი კოდექსი, ახალი რეგულაციები, ანუ კონკრეტული საგამოძიებო მოქმედებები ჩატარდეს მათი განხორციელების მომენტისთვის მოქმედი წესების, პროცედურების მიხედვით. კანონის ასეთი მოქმედება, უმეტესწილად, არ არის კავშირში კანონის უკუძალით გამოყენებასთან, ვინაიდან კანონის გავრცელება ხდება არა დასრულებულ ურთიერთობებზე, რაც უკვე დამდგარი შედეგების შეცვლას გამოიწვევდა, არამედ მიმდინარე ურთიერთობებზე. ამიტომაც საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის მიხედვით: ,,ქმედების დანაშაულებრიობა და დასჯადობა განისაზღვრება სისხლის სამართლის კანონით, რომელიც მოქმედებდა მისი ჩადენის დროს’’ (მე-2 მუხლის პირველ ნაწილი). ხოლო სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის თანახმად: “სისხლის სამართლის პროცესში გამოიყენება ის საპროცესო ნორმა, რომელიც მოქმედებს გამოძიებისა და სასამართლო განხილვის დროს” (მე-2 მუხლის პირველი ნაწილი).
ცხადია, საკონსტიტუციო სასამართლო ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასებისას არ შემოიფარგლება საკანონმდებლო დეფინიციებით. თუმცა, მოცემულ შემთხვევაში, ეს საკანონმდებლო ნორმები მიანიშნებენ კანონის დროში მოქმედების წესების მიზნობრიობაზე.
რაც შეეხება მოქმედი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის არ გავრცელებას მიმდინარე საპროცესო ღონისძიებებზე (ანუ როდესაც მოქმედი საპროცესო კოდექსის გავრცელება არ ხდება ამ კოდექსის მიღებამდე ჩადენილ დანაშაულში ეჭვმიტანილი/ბრალდებული პირების მიმართ, რომელთა სისხლისსამართლებრივი დევნა და კონკრეტული საპროცესო ღონისძიებების განხორციელება დროში ემთხვევა ახალი საპროცესო კოდექსის მოქმედებას, რასაც მოცემული დავის ფარგლებშიც აქვს ადგილი), კანონის ასეთ მოქმედებას კავშირი პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელი ან პასუხისმგებლობისაგან განმანთავისუფლებელი კანონის უკუძალით არგამოყენებასთან და, შესაბამისად, საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტთან მხოლოდ იმ შემთხვევაში ექნება, თუ კონკრეტული საპროცესო ნორმები, თავისი არსით, იქნება დაკავშირებული ქმედების დანაშაულებრიობის და დასჯადობის გაუქმებასთან ან სასჯელის შემსუბუქებასთან. ამიტომ, სასამართლომ ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში უნდა შეაფასოს, ნორმა გულისხმობს თუ არა დანაშაულებრიობის/დასჯადობის გაუქმებას ან სასჯელის შემსუბუქებას კონსტიტუციის მიზნებისთვის. მხოლოდ ასეთი მკაფიო კავშირის შემთხვევაში შეიძლება ნორმა შეფასდეს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის ფარგლებში.
მოცემულ შემთხვევაში, სადავო ნორმით გათვალისწინებული რეგულაციები არ შეიძლება მივიჩნიოთ ისეთ ნორმებად, რომლებიც იწვევს დანაშაულებრიობის/დასჯადობის გაუქმებას ან სასჯელის შემსუბუქებას. სისხლისსამართლებრივი დევნის ვადისა და ნაფიც მსაჯულთა მონაწილეობით საქმის განსჯადობის განმსაზღვრელი ნორმების შინაარსის ცვლილება არ მიუთითებს, რომ შეიცვალა პირის მიერ ჩადენილი ქმედების საზოგადოებრივი საშიშროება და განსხვავებულია სახელმწიფოს პასუხი ამ ქმედების მიმართ.
ნაფიც მსაჯულთა მონაწილეობით საქმის განსჯადობისა და სისხლისსამართლებრივი დევნის ვადის მომწესრიგებელი წესები, თავისი შინაარსით, წარმოადგენს სისხლის სამართლის საქმეზე მართლმსაჯულების განხორციელების პროცედურული საკითხების მარეგულირებელ ნორმებს. კერძოდ, ამ ნორმებით განისაზღვრება, თუ როგორ უნდა მიმდინარეობდეს სისხლის სამართლის საქმის წარმოება, ვინ უნდა მიიღოს გადაწყვეტილება პირის დამნაშავედ/უდანაშაულოდ ცნობასთან დაკავშირებით და რა ვადის განმავლობაში აქვთ უფლებამოსილ ორგანოებს შესაძლებლობა, განახორციელონ პირის სისხლისსამართლებრივი დევნა. ასეთი საპროცესო ნორმები არ განსაზღვრავს პასუხისმგებლობის მოცულობასა და ფარგლებს. კერძოდ, ეს ნორმები არ არის შემხებლობაში დანაშაულებრივი ქმედების შემადგენლობასთან, ამასთან, ისინი ადგენენ არა სასჯელის ზომას ან ხასიათს, არამედ – პროცედურებს, რომელთა გამოყენების საფუძველზეც უნდა მოხდეს მართლმსაჯულების აღსრულება.
არ არსებობს ლოგიკური და უშუალო კავშირი ნაფიცი მსაჯულების მიერ საქმის განხილვასა და ქმედების დეკრიმინალიზაციას ან სასჯელის შემსუბუქებას შორის. არც იმის მტკიცებაა შესაძლებელი, რომ კანონზომიერია ნაფიცი მსაჯულების სასამართლოს მიერ პირის პასუხისმგებლობისაგან გათავისუფლების თაობაზე გადაწყვეტილების მიღების უფრო მაღალი ალბათობა, ვიდრე საქმის ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობის გარეშე განხილვის შემთხვევაში. კანონმდებლის მიერ საქმის ნაფიც მსაჯულთა მონაწილეობით განხილვის შესაძლებლობის შემოღება, ემსახურება სისხლის სამართლის საქმეზე პროფესიონალი მოსამართლის ალტერნატიული საქმის განმხილველი ინსტიტუციის შემოტანას. ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობით სასამართლო ახორციელებს მართლმსაჯულებას და ადგენს, ჩაიდინა თუ არა ამა თუ იმ პირმა სამართალდარღვევა. ასეთი ფაქტის დადასტურების შემთხვევაში პასუხისმგებლობის დაკისრება ხდება ამ სამართალდარღვევისათვის კანონით გათვალისწინებული სასჯელის ფარგლებში. შესაბამისად, საქმის განხილვაში ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობით გადაწყვეტილების მიღება, თავისი შინაარსიდან გამომდინარე, არ უკავშირდება ქმედების დეკრიმინალიზაციას, ისევე როგორც არ/ვერ განაპირობებს ქმედებისთვის კანონით გათვალისწინებული პასუხისმგებლობის ზომის შემცირებას.“
“სამართლებრივი პასუხისმგებლობის დაკისრება ისეთი ქმედებისთვის, რომელიც პასუხისმგებლობის დამდგენი ნორმის ამოქმედებამდე სამართალდარღვევად არ ითვლებოდა, ასევე კანონის უზენაესობის კონსტიტუციურ პრინციპთან მოდის წინააღმდეგობაში, შესაძლოა განაპირობოს კანონის თვითნებური გამოყენება, გამოიწვიოს უფლების არათანაზომიერი და გაუმართლებრლი შეზღუდვა. კანონის რეტროაქტიულობის აკრძალვის პრინციპი პირის კონსტიტუციითა და კანონით აღიარებული უფლების ფარგლებში ქმედების თავისუფლების დაცვის მნიშვნელოვანი გარანტიაა. იგი ქმნის თითოეული ადამიანის ლეგიტიმურ მოლოდინს, რომ კანონის საფუძველზე განხორციელებული ქმედება, რეალიზებული უფლება, მომავალში აქ იქნება სამართალდარღვევად მიჩნეული. ამ პრინციპის დაცვის მყარი გარანტიის არარსებობის პირობებში არსებობს რისკი, რომ ადამიანები თავს შეიკავებდნენ საკუთარი კანონიერი უფლებით სარგებლობისაგან, რაც მნიშვნელოვნად გააუფასურებდა თითოეული კონსტიტუციური უფლების მნიშვნელობასა და მათგან მომდინარე ადამიანთა კეთილდღეობის უზრუნველყოფის ეფექტს.”
სს „’ლიბერთი ბანკი“’ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, №1/2/552, 04 მარტი, 2015
“კანონმდებელი, ისევე როგორც კანონშემფარდებელი, განსაკუთრებული სიფრთხილით უნდა ეკიდებოდეს კანონის დროში გამოყენების საკითხს. როდესაც კანონი წარსულში წარმოშობილი ურთიერთობების მოწესრიგებას ისახავს მიზნად (ან ასეთი თანმდევი ეფექტი გააჩნია), მისი შეფასება საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის ჭრილში უნდა მოხდეს.”
სს „’ლიბერთი ბანკი“’ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, №1/2/552, 04 მარტი, 2015
“კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტში გამოყენებული სიტყვა „სამართალდარღვევა“ გულისხმობს ნებისმიერ ქმედებას, რომელიც მართლსაწინააღმდეგოა და რომლის საფუძველზეც, სახელმწიფო უფლებამოსილი ხდება, გამოიყენოს სანქცია, დამოუკიდებლად იმისა, იქნება ეს სისხლისსამართლებრივი თუ ადმინისტრაციულსამართლებრივი ხასიათის. ხოლო ამავე კონსტიტუციური ნორმის პირველი წინადადება ზოგადად მიუთითებს პასუხიმგებლობის რეტროაქტიულად დაკისრების დაუშვებლობაზე ისეთი ქმედებისათვის, რომელიც ამ ქმედების ჩადენის მომენტში სამართალდარღვევად არ იყო განსაზღვრული. კონსტიტუციის ერთ-ერთ ძირითად მიზანს სახელმწიფოსგან ადამიანის (პირის) დაცვა, მისი უფლებებისა და თავისუფლებების სათანადო უზრუნველყოფა წარმოადგენს. მსგავსია უკუძალის ამკრძალავი ნორმის მიზანიც – ადამიანის უფლებების დაცვის მიზნით, სახელმწიფოს ქმედების თავისუფლების შეზღუდვა. ამავე დროს, კონსტუტუცია არ გამორიცხავს უფლებების დაცვის ფარგლების გაფართოების შესაძლებლობას, სახელმწიფო უფლებამოსილია, კონსტიტუციით დადგენილზე უფრო მაღალი მოთხოვნები დააწესოს ან ახალი უფლება წარმოშვას. კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტიდან გამომდინარე, სახელმწიფო უფლებამოსილი იქნება, კანონს რეტროაქტიული ძალა მიანიჭოს და უკუძალით აღჭურვოს პირი რაიმე უფლებით ან სხვაგვარად უზრუნველყოს მის მიერ სარგებლის მიღება.”
სს ‘ლიბერთი ბანკი’ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, №1/2/552, 04 მარტი, 2015
“სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის საკითხის გადასაწყვეტად უნდა შეფასდეს ის, თუ როგორია სადავო ნორმით გამოწვეული სამართლებრივი ეფექტი, აწესებს თუ არა სადავო ნორმა სამართალდარღვევას ex post facto, ადგენს ან ამკაცრებს პასუხისმგებლობას, ან იწვევს პასუხისმგებლობის დადგენის შესაძლებლობას. უნდა განიმარტოს სადავო ნორმით გამოწვეული სამართლებრივი შედეგი. კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუქნტის მიზნებისთვის უკუძალით საგადასახდო ტვირთის გაზრდა წარმოშობს სამართლებრივ ვალდებულებას, რომელიც მანამდე არ არსებობდა და რომლის შეუსრულებლობა შესაძლოა ამა თუ იმ სახის პასუხისმგებლობაში გამოიხატოს. თუმცა ასევე უნდა აღინიშნოს, რომ, თავისთავად, საგადასახადო ტვირთის დაწესება ან გაზრდა, რაც გაუთვალისწინებელ, დამატებით ფინანსურ ვალდებულებას წარმოშობს, არ არის საკმარისი იმისთვის, რომ ის უკუძალის ეფექტის მქონე ნორმად შეფასდეს.”
სს „’ლიბერთი ბანკი“’ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, №1/2/552, 04 მარტი, 2015
“სადავო ნორმის უკუძალით გამოყენება სახეზე იქნება იმ შემთხვევაში, თუ იგი ახლებურად დაარეგულირებს ისეთ ურთიერთობებს, რომელთა რეალიზებაც უკვე მოხდა, ანუ ისეთ საგადასახადო ზარალს, რომელიც უკვე გამოქვითა გადასახადის გადამხდელმა ან დამდგარია ზარალის გამოქვითვის ვადა და, ამავდროულად, გააუარესა გადასახადის გადამხდელის მდგომარეობა (მაგალითად, ზრდის დასაბეგრი მოგების მოცულობას, რომელიც კანონის მიღების დროს უკვე ფორმირებული ან/და რომელზეც გადასახადი უკვე გადახდილია). დასაბეგრი მოგების გამოთვლა და, შესაბამისად, მოგების გადასახადის გადახდა ხდება კალენდარული წლის ბოლოს არსებული მდგომარეობით, გადასახადის გადამხდელის მიერ მიღებული ერთობლივი შემოსავლისა და საქართველოს საგადასახადო კოდექსით განსაზღვრული გამოქვითვებით სხვაობის საფუძველზე. სწორედ ამ დროს ხდება წინა წლების საგადასახადო ზარალის გამოყენება, ზარალის გადატანის უფლების რეალიზება. შესაბამისად, სადავო ნორმას უკუძალა ექნება იმ შემთხვევაში, თუ იგი ზარალის გადატანის უფლებას არეგულირებს უკვე დასრულებულ კალენდარულ/საგადასახადო წელთან მიმართებით (ან ისეთ შემთხვევაში, როდესაც ზარალის გამოქვითვა უკვე განხორციელდა).”
სს „’ლიბერთი ბანკი“’ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, №1/2/552, 04 მარტი, 2015
“საკონსტიტუციო სასამართლო, როგორც წესი, იღებს და იხილავს საკანონმდებლო ნორმას სწორედ იმ ნორმატიული შინაარსით, რომლითაც იგი საერთო სასამართლომ გამოიყენა. თუმცა ამ ზოგადი წესიდან შეიძლება რამდენიმე გამონაკლისი არსებობდეს, მათ შორის, როდესაც საკონსტიტუციო სასამართლო დარწმუნდება, რომ ერთი და იგივე ინსტანციის სასამართლოს მიერ გაკეთებული განმარტებები წინააღმდეგობრივია. ასეთ შემთხვევაში ვერ ჩაითვლება, რომ საერთო სასამართლოს მიერ სადავო ნორმის შინაარსი საბოლოოდ განისაზღვრა. ნორმის განმარტების არაერთგვაროვანი პრაქტიკა შესაძლოა ასევე ნორმის ბუნდოვანებაზე და მის არაკონსტიტუციურობაზეც მიუთითებდეს. გარდა ამისა, გამონაკლის შემთხვევაში, საკონსტიტუციო სასამართლო ასევე უფლებამოსილია, არ მიიღოს საერთო სასამართლოს მიერ შემოთავაზებული განმარტება, თუ ის აშკარად არაგონივრულია.”
სს „’ლიბერთი ბანკი“’ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, №1/2/552, 04 მარტი, 2015
“როდესაც საკასაციო ინსტანციის მიერ საქმის განხილვის მომენტისთვის ძალაშია პასუხისმგებლობის გამაუქმებელი ან შემამსუბუქებელი კანონი და მხარე არ მოითხოვს მის საფუძველზე პასუხისმგებლობისგან გათავისუფლებას, საკასაციო ინსტანციას არ აქვს უფლებამოსილება, დაიცვას ფუნდამენტური კონსტიტუციური გარანტია – ის საკუთარი ინიციატივით ვერ გაათავისუფლებს მსჯავრდებულს პასუხისმგებლობისგან, რომელიც აღარ ეფუძნება კანონს. შესაბამისად, სადავო ნორმა წინააღმდეგობაში მოდის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მოთხოვნასთან, უკუძალით იქნეს გამოყენებული პასუხისმგებლობის გამაუქმებელი კანონი.”
“საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტების მიხედვით, კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მე-2 წინადადების მიზნებისთვის, კანონმდებელს შეუძლია, უარი თქვას შემამსუბუქებელი კანონის გამოყენებაზე იმ განსაკუთრებულ შემთხვევაში, თუ კანონის შეცვლის მიუხედავად, ქმედების ჩადენის დროს მოქმედი კანონის გამოყენება ობიექტურად აუცილებელია კონკრეტული სამართალდარღვევისთვის პასუხისმგებლობის დაკისრების მიზნების მისაღწევად. თუმცა პასუხისმგებლობის გამაუქმებელი კანონის უკუძალით გამოყენების წესიდან აღნიშნული გამონაკლისი არ იძლევა მოცემულ საქმეში სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის მტკიცების საშუალებას შემდეგი მიზეზების გამო.”
“სადავო ნორმა ბლანკეტურად ზღუდავს სასამართლოს მიერ ახალი და უფრო მსუბუქი კანონის გამოყენების შესაძლებლობას, როდესაც უშუალოდ მხარე არ მოითხოვს ამას. სადავო ნორმის მიხედვით, მსუბუქი კანონის გამოყენება-არგამოყენების საკითხი არ არის დამოკიდებული იმაზე, თუ რამდენად შეინარჩუნა კონკრეტულმა სამართალდარღვევამ საზოგადოებრივი საშიშროება და, შესაბამისად, რამდენად არსებობს საჭიროება, რომ სამართალდარღვევის მიმართ კვლავ მოქმედებდეს ქმედების ჩადენის დროს მოქმედი უფრო მძიმე კანონი. სადავო პროცესუალური ნორმა შემამსუბუქებელი კანონის გავრცელების საკითხს წყვეტს კონკრეტული სამართალდარღვევის შინაარსზე რაიმე მსჯელობის გარეშე, პასუხისმგებლობის მიზნებთან სრულიად დაუკავშირებელი, პროცესუალური გარემოების მიხედვით, როგორიცაა მხარის მიერ შესაბამისი მოთხოვნის დაყენება. ამასთან, ერთი მხრივ, სადავო პროცესუალური ნორმა სრულიად სხვადასხვა სიმძიმის სამართალდარღვევების მიმართ შეიძლება აღკვეთდეს შემამსუბუქებელი კანონის გამოყენებას, მეორე მხრივ კი, იწვევდეს ანალოგიურ სიტუაციებში და ანალოგიური სიმძიმის სამართალდარღვევების მიმართ განსხვავებული კანონის გამოყენებას და ამკვიდრებდეს კანონის გამოყენების არაერთგვაროვან პრაქტიკას. ეს კიდევ ერთხელ ადასტურებს, რომ სადავო ნორმის ზეგავლენით შემამსუბუქებელი კანონის გამოყენების საკითხი წყდება არა იმის მიხედვით, თუ რა წარმოადგენს კონკრეტული სამართალდარღვევისთვის ობიექტურად საჭირო და საკმარის პასუხისმგებლობას და რამდენად აუცილებელია უფრო მძიმე კანონის გამოყენება სამართალდარღვევის მიმართ. პირის უფრო მკაცრად ან უფრო მსუბუქად დასჯა დამოკიდებულია მხოლოდ პროცესუალურ გარემოებაზე, რომელიც ნორმის ბლანკეტური ხასიათის გამო საერთოდ გამორიცხავს გამოსაყენებელი კანონის შესახებ მსჯელობას და სასამართლოს აიძულებს, იმოქმედოს შემამსუბუქებელი კანონის უკუძალით გამოყენების კონსტიტუციური მოთხოვნის სრული უგულებელყოფით.
საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მე-2 წინადადება, როგორც დამამძიმებელი კანონის უკუძალის აკრძალვის, ისე შემამსუბუქებელი კანონის უკუძალის მოთხოვნის ნაწილში არის იმპერატიული კონსტიტუციური მოთხოვნა, რომელიც არ ექვემდებარება რაიმე სხვა შეზღუდვას, გარდა იმ გამონაკლისისა, რომელიც ზემოთ იქნა განხილული და რომელიც განსახილველ შემთხვევაში რელევანტური არ არის.”
“რამდენადაც ახალი კანონი აუქმებს ქმედების დანაშაულებრიობას, თავისთავად ცხადია, რომ ბრალდებულის დამნაშავედ ცნობა ვერ მოხდება ახალი კანონის საფუძველზე და სასამართლო ამ გადაწყვეტილებას და შესაბამის გამამტყუნებელ განაჩენს იღებს ძველი, პასუხისმგებლობის დამდგენი კანონის საფუძველზე, სამართალდარღვევის შეფასების ნაწილში იყენებს არა ახალ კანონს, არამედ ძველ კანონს. შესაბამისად, არ ხდება პასუხისმგებლობის გამაუქმებელი ახალი კანონის გამოყენება. ამასთან, ძველი კანონით არა მხოლოდ პირის დანაშაულებრიობა განისაზღვრება, არამედ სასამართლო პირს აგრეთვე განუსაზღვრავს და უნიშნავს სასჯელის სათანადო ზომასაც. აღნიშნულიც მხოლოდ ქმედების დროს მოქმედი და პასუხისმგებლობის დამდგენი კანონის საფუძველზე შეიძლება მოხდეს, რადგან სასჯელი, თავისთავად, ვერ განისაზღვრება ახალი კანონით, რომელიც ქმედების დანაშაულებრიობას აუქმებს და პასუხისმგებლობის საფუძვლის გაუქმებით გამორიცხავს პირისთვის რაიმე სასჯელის დაკისრებასაც. ამ ნაწილშიც ნათელია, რომ გამოიყენება ძველი და არა ახალი, მსუბუქი კანონი. რაც შეეხება პირის გათავისუფლებას ძველი კანონის საფუძველზე დანიშნული სასჯელის მოხდისგან, ეს ახალი კანონის სამართლებრივ შედეგად და გამოყენებად უნდა ჩაითვალოს.
“სადავო ნორმა ქმნის ნორმატიულ რეალობას, სადაც ქმედების ჩამდენი პირის მიმართ გამოიყენება როგორც ძველი, პასუხისმგებლობის დამდგენი, ისე ახალი პასუხისმგებლობის გამაუქმებელი კანონი. ქმედების დანაშაულებრიობა და სასჯელი განისაზღვრება ძველი კანონით, მაგრამ ახალი კანონის საფუძველზე, დეკრიმინალიზაციის გამო, პირი თავისუფლდება ძველი კანონით დაკისრებული სასჯელის მოხდისგან. თუმცა 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მე-2 წინადადების კონსტიტუციური მოთხოვნა შემამსუბუქებელი კანონის გამოყენებასთან დაკავშირებით ნიშნავს, რომ პირის პასუხისმგებლობის განსაზღვრა უნდა მოხდეს ახალი კანონის მიხედვით, რაც გულისხმობს არა მხოლოდ სასჯელის აღსრულების საკითხებს, არამედ, პირველ რიგში, პირის ქმედების სამართლებრივ შეფასებას ახალი კანონის საფუძველზე და სასჯელის ახალი კანონის მიხედვით განსაზღვრავს (თუ ახალი კანონი ითვალისწინებს სასჯელს). შემამსუბუქებელი კანონის უკუძალით გამოყენების წესი ნიშნავს, რომ არჩევანი უნდა გაკეთდეს ქმედების ჩადენის დროს მოქმედ კანონსა და ქმედების ჩადენის შემდგომ მიღებულ კანონს შორის, რომელიც აუქმებს ქმედების დანაშაულებრიობას და არჩევანი უნდა გაკეთდეს ახალი, მსუბუქი კანონის სასარგებლოდ, თუ რაიმე საგამონაკლისო გარემოება არ არსებობს, რომელიც გაამართლებდა მსუბუქი კანონის უკუძალით გამოყენების შეზღუდვას.”
“ძველი კანონი მოქმედებს პირის ქმედების სამართლებრივი შეფასების და სასჯელის დანიშვნის ნაწილში და ახალი კანონი მხოლოდ მისი აღსრულების წესს ცვლის – ათავისუფლებს სასჯელის მოხდისგან. შესაბამისად, ასეთ სიტუაციაში ნათელია, რომ სადავო ნორმა ზღუდავს შემამსუბუქებელი კანონის უკუძალით გამოყენებას და კონსტიტუციის მოთხოვნის მიუხედავად, პირის მიმართ კვლავ გამოიყენება ძველი, პასუხისმგებლობის დამდგენი კანონი.”
“დეკრიმინალიზების შემთხვევაში ახალი კანონის ძალით სასჯელისგან და, შესაბამისად, ნასამართლობისგან გათავისუფლება გამორიცხავს რისკს, რომ მომავალში პირის მიერ გარკვეული დანაშაულების ჩადენისას მას პასუხისმგებლობა დაუმძიმდება, რადგან ერთხელ უკვე იქნა გამტყუნებული შესაბამისი დანაშაულის ჩადენისთვის. ამდენად, ქმედების ჩადენის დროს მოქმედი კანონის საფუძველზე, გასამართლება და სასჯელის დანიშვნა პირს არ უქმნის ნასამართლობიდან გამომდინარე არასასურველ სამართლებრივ შეზღუდვებს და რისკებს.”
“გაუქმებული კანონის საფუძველზე პირის გასამართლება, გამამტყუნებელი განაჩენის გამოტანა და სასჯელის დანიშვნა, თავისთავად, წარმოადგენს პირისთვის პასუხისმგებლობის დაკისრებას ქმედების ჩადენის დროს მოქმედი კანონის საფუძველზე. ამ დასკვნას ვერ ცვლის ის ფაქტი, რომ შესაბამისი ქმედების დეკრიმინალიზაციის დამდგენი ახალი კანონის საფუძველზე პირი თავისუფლდება დანიშნული სასჯელის მოხდისგან. პირის დამნაშავედ და ბრალეულად ცნობა, რაც გულისხმობს მის გაკიცხვას ჩადენილი მართლსაწინააღმდეგო ქმედებისთვის უკვე წარმოადგენს მისი ინტერესების შეზღუდვას სახელმწიფოს მიერ ჩადენილი სამართალდარღვევის პასუხად და, ამდენად, უნდა ჩაითვალოს “პასუხისმგებლობად” კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მიზნებისთვის.”
“პასუხისმგებლობის გამაუქმებელი კანონის უკუძალით გამოყენების პრინციპი არ არის აბსოლუტური და ექვემდებარება გამართლებას, თუ შეზღუდვა მიზნად ისახავდა სამართალდარღვევისთვის პასუხისმგებლობის დაკისრების ლეგიტიმური მიზნების მიღწევას ან განპირობებული იყო ობიექტური საჭიროებით. შესაბამისად, უნდა გადავამოწმოთ, დეკრიმინალიზაციის კანონის უკუძალით გამოყენების შეზღუდვა და პირის დამნაშავეობის დადგენა ძველი, პასუხისმგებლობის დამდგენი კანონით თუ არის გამართლებული.”
“სახელწიფო უფლებამოსილია, უზრუნველყოს ბრალდებული სრული სასამართლო განხილვით მისთვის წარდგენილ ბრალდებაზე, თუნდაც მისთვის ბრალად შერაცხული ქმედების დეკრიმინალიზაციისას.”
„ბრალდებულ პირს უფლება აქვს, მოითხოვოს ძველი, პასუხისმგებლობის დამდგენი კანონის საფუძველზე გასამართლება, თუ წარდგენილ ბრალდებაში უდანაშაულოდ ცნობა, მას მისცემს სისხლის სამართალწარმოების პროცესში მიყენებული არასასურველი სამართლებრივი შედეგების (მათ შორის სრულად ან ნაწილობრივ აღსრულებული სასჯელის) გამოსწორების საშუალებას. თუმცა ბლანკეტური წესის შემოღება, რომელიც ყველა დეკრიმინალიზებული ქმედებისთვის გასამართლებას, სასჯელის დანიშვნას და შემდეგ მისი მოხდისგან გათავისუფლებას ითვალისწინებს, არაპროპორციული საშუალებაა მიზნის მისაღწევად.”
“ნორმა, რომელიც პრეტენზიას აცხადებს ბრალდებულის უფლების დაცვაზე, ბრალდებულს უნდა აძლევდეს საშუალებას, აირჩიოს გასამართლება ძველი კანონით ან ახალი კანონით, იმის ნაცვლად, რომ ყველა პირი, გამონაკლისის გარეშე, იქნეს გასამართლებული უკვე დეკრიმინალიზებული დანაშაულისთვის, დაენიშნოს უკვე არასაჭიროდ და არაადეკვატურად მიჩნეული სასჯელი და მხოლოდ ამის შემდეგ გათავისუფლდეს სასჯელის მოხდისგან. პასუხისმგებლობის გამაუქმებელი კანონის უკუძალით გამოყენების კონსტიტუციური პრინციპის დასახელებული მიზნით შეზღუდვა სრულიად გაუმართლებელია იმ პირების მიმართ, ვისაც არ სურს გასამართლება ძველი კანონის მიხედვით, არ უნდა საკუთარი უდანაშაულობის მტკიცება სრულ სასამართლო პროცესზე, მაგრამ, ამისდა მიუხედავად, უწევს იმ რეალობის მიღება, სადაც მას გაასამართლებენ, მიუსჯიან სასჯელს, შეიძლება სხვა იძულებით ღონისძიებებსაც და მხოლოდ ამის შემდეგ გაათავისუფლებენ სასჯელის მოხდისგან. ამ შემთხვევაში შეზღუდვა არ არის ლეგიტიმურ მიზანს მორგებული და პროპორციული საშუალება მიზნის მისაღწევად. შესაბამისად, დასახელებული ლეგიტიმური მიზანი ვერ ამართლებს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტით გათვალისწინებული პასუხისმგებლობის გამაუქმებელი კანონის უკუძალით გამოყენების პრინციპის შეზღუდვას.”